Agaramont

Agaramont Bidaxunerria
Euskal Herria
Estatikoa   Dinamikoa
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Beherea
Udalerriak	6 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Bidaxune
Herri handiena	Bidaxune
Geografia
Koordenatuak	43°28′41″N 1°05′11″W / 43.47815833°N 1.08634645°W / 43.47815833; -1.08634645
Azalera	99,86 km²
Garaiera	0-177 metro
Distantzia	52,9 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	3.569 (2018:  −10)
Dentsitatea	35,74 biztanle/km²

Agaramont^[1][a] (amikuzeraz: Agaramonde)^[b] edo Bidaxunerria^[c] Nafarroa Behereko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Nafarroa zein Euskal Herri osoko iparralderago dagoen lurraldea da, eta Nafarroa Behereko gainerako lurraldeetatik bereizten da paisaia baloiduna baina nahiko laua duelako, Lapurdiko eremuen antzekoagoa. Ibaiek garrantzi handia dute, eta kasu askotan mareen eragina izaten dute, nahiz eta lehorrean egon.

6 udalerrik osatzen dute, eta 2018 urtean 3569 biztanle eta 99,86 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 3,98 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Aturri ibaiaren ertzetan dagoen itsas mailaren gaineko 0 metrotik Espermont mendiaren 177 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Bidaxune udalerria da.

Izena

Agaramont edo Bidaxunerria beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Gramont edo Pays de Bidache
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Agramont edo Terra de Bidaixon
• okzitanieraz: Garmont edo País de Bidaishe
• gaztelaniaz: Agramonte

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[2]

• Agramont (1100)
• Agromonte (1110)
• Agrimonte (1119)
• Agremont (1175)
• Aigremont (1200)
• Gramont (1252)
• Agramont (1305)
• Eggremund (1328)
• Gramonte (1354)
• Agramont (1378)
• Gramont (1441)
• Agramond (1571)
• Agramont (1728)
• Gramont (1863)
• Gramont (1974)
• Agarramont (1990)
• Agaramont (2000)

Etimologia

Eskualde honen izena Agaramonteko dukerritik dator, honek, aldi berean, bertako subirano familia Agaramont izena hartzen duelarik, jatorriz Erreitiko Agaramonteko gaztelukoak. Gaur egungo forma guztiak antzinako Agramont formatik datoz, frantsesez eta okzitanieraz hasierako a- letra galdu baitu. Hizkuntza bakoitzaren -r-soinua -g- eta -a- arteko kokapenari dagokionez ere, aldaketa txikiak ikusten dira. Euskaraz silaba -gara- da, hizkuntza honetan kontsonante indartsuek ez baitute jarraipenik izaten, Gerezieta edo Gorozin kasuen bezala.

Agramont eraikuntza erromantzea da, eta egileek "mendi zorrotza" sentzuarekin lotzen dute; beraz, Euskal Herriko iparralderago dagoen eremuak (Agaramont) eta hegoalderago dagoenak (Monteagudo) etimologia partekatzen dute. Hala ere, Jean-Baptiste Orpustan bezalako euskal filologo batzuen arabera, fonetikoki antzekoak diren baina esanahi desberdinak dituzten forma ugarik adierazten dute jatorri latinizatuko toponimo bat izan daitekeela. Orpustanek Agermendi (bistako mendia) eta Akhermendi (ahuntzen mendia) proposatzen ditu, Garmendi (mendi harritsua) ezaguna ahaztu gabe.^[3]

Bidaxunerria izena hartzen du, Bidaxune hiriburuari erreferentzia eginez, Bidaxuneko printzerri subiranoa dela eta. Izan ere, Frantziar Estatuko administrazioak bigarren toponimo hori hartzen du zonaldea bere banaketa kantonalean izendatzeko, Bidaxunerria, Amikuze eta Oztibarre kantonamendua Bidaxunerria, Amikuze eta Oztibarre eskualdeak hartzen baititu, hurrenez hurren.

Geografia

Mugakideak

		Okzitania (País d'Òrta)
	Lapurdi Ekialdea		Okzitania (Lauhiri)
		Agaramont
		Amiküze

Fisionomia

Garazi edota Nafarroa Behereko hegoaldearekin alderatuz lurralde laua da hau, laborantzarako egokia. Amiküze bezala, Bearno eta Landetako auzo-herriekin antza handiagoa du hegoalderago daudenekin baino.

Historia

Erdi Aroan, Agaramonteko Dukerriaren lurrak ziren, hortik eskualdearen izena. Eskualde aberatsa izan zen, Biduze eta Aturri ibaien bidez eginiko merkataritzari esker.^[4]

1994ko urtarrilaren 1ean Bidaxuneko herri elkargoa sortu zen, Akamarre, Bidaxune, Burgue-Erreiti, Erango, Gixune eta Samatze udalerriak gehituz. Gixune udalerriaren sarrera polemikoa izan zen, Lapurdiko udalerria ez baita tradizioz Agaramont eskualdekoa izan, eta, gehitzearekin batera, Ipar Euskal Herriko eskualdeko mapa txikitzen ari baitzen, beste lurralde batekoa baitzen. Ezkoze ere nabarmendu zen, tradizioz eskualdekoa izan dena, Bearnoko Salieseko herri elkargoan.^[5]

2010eko urtarrilean, Bardoze udalerria herri elkargoan sartu zen.^[6]

2017ko urtarrilaren 1ean, Bidaxuneko herri elkargoa desagertu egin zen sortu berri zen Euskal Hirigune Elkargoa osatzeko.^[7]

Osaketa

6 udalerrietan 7 herriak osatzen dute eskualdea: 3 569 biztanle eta 99,86 kilometro koadro.

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du eskualdea. Guztira, 2 linek eskaintzen dute zerbitzua 2 udalerritan: Samatze eta Bidaxune.^[8]

• i
• e
• a

  11. linea (Txik Txak)

BAIONA

Euskaldunen plaza T1 T2 3 12 13 14 4 6 32 38 50 52 N2 N3  XL'R   7   26   • Reduit Boufflers 12 13 5 6 30 48 50  • Nautika 12 13 48  • Napoleon 12 13 48  • Errezplandi kaia 12 13 48  • Garinda 12 13 48  • Gaziak 12 13 48 

Hiriburu

Ametzondo 12 13 6 48 50 

Beskoitze

Komuna

Bardoze

Plaza • Baskula

Bidaxune

Pilotaleku plaza • Battan

Arrueta-Sarrikota

Eliza

Martxueta

Herria • Potroenena

Lüküze-Altzümarta

Herria

Garrüze

Eliza

DONAPALEU

Eliza 10 55  BUS   809   • Ospitalea 10 55  BUS   809  

Behaskane-Laphizketa

Herria

Domintxaine-Berroeta

Berroeta  BUS   A/M   • Plaza

Etxarri

Herria • Gurutzea  BUS   A/M  

Arüe-Ithorrotze-Olhaibi

Erdia

Sarrikotapea

Purgua

Ezpeize-Ündüreine

Erdia • Plaza  BUS   A/M  

Bildoze-Onizepea

Egi Begia

MAULE-LEXTARRE

Geltokia 53  BUS   808   A/M   • Arrabotü Handia 53 

Gotaine-Irabarne

Purgua • Plaza

Mendikota	Laxageborde Berho
Zalgize-Doneztebe	Purgua
Iruri	Pilotalekua
Atharratze-Sorholüze	Herriko Etxea

Ekonomia

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Agaramonteko udalerri guztiak eremu ez-euskaldunean zegoen, han hizkuntza nagusia okzitaniera baitzen, bertsio gaskoiarrean.^[9]

Koldo Zuazok, 2010ean, bere herri guztiak eremu ez-euskaldunean zegoen, han hizkuntza nagusia okzitaniera baitzen, bertsio gaskoiarrean.^[10]

Oharrak

1. ↑ /aɣ̞áʁ̞amònt/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban eta kamutsa laugarren silaban
2. ↑ /aɣ̞áʁ̞amònð̞^e/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarre silaban eta kamutsa laugarren silaban
3. ↑ /biðáʃunèʁia/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarre silaban eta kamutsa laugarren silaban

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Nafarroa Behereko eskualdeak
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak