Arriasgoiti

Arriasgoiti
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Galdurotz etxaldeko Trinitateko baseliza
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Entitatea	ibar
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Irati
Udalerria	Lizoainibar-Arriasgoiti
Izen ofiziala	Arriasgoiti
Posta kodea	31485
Ibartarra	arriasgoitiar
Geografia
Koordenatuak	42°51′24″N 1°27′30″W / 42.85657169°N 1.45824976°W / 42.85657169; -1.45824976
Azalera	23,45 km²
Garaiera	525-1029 metro
Distantzia	29,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	53 (2021:  0)
Dentsitatea	2,26 biztanle/km²
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[1][2]	% 20,60 (2018: %9,98)

Arriasgoiti^[3][a] Euskal Herriko udalerri zaharra eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 29,2 kilometrora. Altuera 525 eta 1029 metro artekoa da, eta 23,45 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 53 biztanle zituen.

Bertako biztanleak arriasgoitiarrak dira. Ibarburua Zuntzarren herria da.

1943tik Lizoainibar-Arriasgoiti udalerrian dago, ondoko Lizoainibar ibarrekin batera.

Izena

Arriasgoiti toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Arrascoyti (1366)
• Arriascoyti (1366)
• Arriasguoyti (1366)
• Arriasquoyti (1366)
• Val de Arriasgoiti (1534)
• Valle de Arriasgoiti (1800)
• Arriasgoiti (1802)
• Arriasgoiti (1829)
• Arriasgoiti (1974)
• Arriasgoiti (1996)

Etimologia

Arriasgoiti toponimoari buruz esan daiteke lekuizena euskaratik datorrela, goiti atzizkiak "garaia" esan nahi baitu. Lehen terminoa ilunagoa da. Arriasgoiti Lizoainibar baino garaiagoa da eta Erroibaiaren ibilbidean zehar dago; agian hortik dator izena (Erro > Arro > Arri > Arria?).

Ezaugarriak

Armarria

Arriasgoitiko armarriak Zuntzarren ibarburuko armarria da eta honako blasoi hau du:^[5]

Bandera

Arriasgoitiko banderak Arriasgoitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Pirinioa eta Pirinioaurrearen artean kokatua, trazadura irregular eta bihurgunetsu baten bidez konektatzen ditu bi sistemak. Erroibaiak ibarra sortu zuen.

Mugakideak

	Esteribar	Erroibar
	Eguesibar		Artzibar
		Arriasgoiti
		Lizoainibar

Ingurune naturala eta klima

Arriasgoiti Pirinioen (Erroibar) eta Pirinioaurrearen (Lizoainibar) arteko trantsizio-ibarra da, haitzarte estuak eta desnibel nabarmenak dituena. Ibaia zeharkatzen du Erroibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.

Ibarreko klima azpi-mediterraneoa da, urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu ingurukoa, eta batez besteko prezipitazioak 800 mm eta 1 000 mm bitartekoak. Urteko egun euritsuak 90 izaten dira, batez ere udaberri eta udazkenean. Uda garaian, bi hilabete lehor izaten dira, uztaila, eta, batez ere, abuztua.

Herrigunearen inguruko basoetan, birlandatutako pinuak dira nagusi. Birlandaketa hauek XIX. mendetik aurrera egin ziren, inguruko zerrategiek zuten hazkunde azkarreko zuhaitzen beharra zela eta. Oraindik ere, 100-120 hektarea gordetzen da.

Estazio meteorologikoak

Arriasgoitin dagoen Zalba herrian, itsasoaren mailatik 565 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Zalba, 1993-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.0	21.0	25.0	28.0	31.0	38.5	37.5	39.6	35.0	29.2	22.0	17.2	39.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.1	9.3	12.5	15.6	19.1	24.3	27.1	27.3	23.4	18.4	11.7	8.6	17.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.4	4.9	7.6	10.6	13.7	18.1	20.5	20.4	17.2	13.2	7.9	4.8	12.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.8	0.6	2.7	5.6	8.3	11.9	13.9	13.5	10.9	8.1	4.1	1.1	6.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-4.6	-4.5	-2.2	0.6	2.6	6.8	9.3	8.5	5.3	1.0	-2.3	-4.1	-4.6
Batez besteko prezipitazioa (mm)	118.8	100.2	94.8	92.3	74.5	54.9	38.4	39.6	64.7	80.1	121.0	108.5	987.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	2.3	45.7	63.6	62.8	50.0	81.8	72.9	74.0	64.0	74.8	47.8	95.5	95.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	15.1	13.9	13.1	14.3	12.8	7.9	6.1	6.3	8.6	11.9	15.7	15.0	140.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.7	4.4	2.4	0.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.6	2.6	15.9
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Banaketa

Urritzelki Zalba Zuntzarren Galdurotz Aginaga Aitzuriaga Biorreta Garbala Ilotz Ondaitz Zaldaitz

Arriasgoitiko herrien mapa

Arriasgoitik 3 leku ditu:

• Urritzelki
• Zalba
• Zuntzarren (ibarburua)

Bestalde, etxalde bat da ibarran.

• Galdurotz

Gainera, ibarran 7 herri hustu daude:

• Aginaga
• Aitzuriaga
• Biorreta
• Garbala
• Ilotz
• Ondaitz
• Zaldaitz

Arriasgoiti ibarreko herriak

Historia

Ez dago argi ibarra noiz sortu ziren, baina Burdin Aroaren amaierako aztarna ugari aurkitu dira Lizoainibarren. Aro honetako aztarna arkeologiko batzuk daude Muru herri hustuan, Lizoaingo hego-ekialdean dagoen muino batean. Bertan, tornuan egindako ontzien zatiak aurkitu ziren, K. a. 800. urtetik kokaleku bat zegoela baieztatzen dutenak.^[8]

Gainera, Erroibar (Errotaldeko leizea, Loizun) eta Eguesibar (Urriko herria, Eguesen) inguruetan ere badira Burdin Aroko historiaurreko aztarnak. Loizuren kasuan, halaber, Nafarroako gizaki zaharrago baten hezurrak daude, 11 700 urte lehenagokoak: Loizuko gizona.^[9]

XIX. mendearen lehen erdira arte, ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten guztien artean, eta, gainera, herri bakoitzak bere justizia zuen; Aginaga herriko administrazioa bakarrik zen berezia, jaurerriak zelako. 1835-1845eko udal-erreformekin, Arriasgoiti zuzenbide komuneko udala bihurtu zen. Bertako udal-batzarra egun horretan egiten zen Zuntzarrenen.

XIX. mendearen erdialdean, Galdurotz eta Amokain Nafarroako Foru Aldundiaren aurreko prozesu batean murgilduta zeuden, Artzibarren banandu eta Arriasgoitin eta Eguesibarren sartzeko, hurrenez hurren. Galdurotz eta Amokain eta Artzibarreko gainerako herrien artean "Arriasgoiti jarria izateagatik" egiten zutela argudiatu zuten. Bereizketa XIX. mendearen amaieran gertatu zen azkenean, eta Galdurotz Arriasgoitiko zati bihurtu zen.

1953an, Erro-Arriasgoiti errepidean, Zuntzarrendik igarotzean, hormigoizko zubi bat eraiki zen Erroibaiaren gainean, ibarra isolatzeko.

Ibarra abeltzaintzatik eta nekazaritzatik bizi zen, baina baldintza naturalak ez ziren egokiak bi landa-jarduera horietan (orografia malkartsua eta estua). Hori dela eta, Nafarroa Garaia industrializatu zenean, landa-eremuko exodo handi baten mende geratu zen, eta guztiak jenderik gabe geratu ziren, hiru herri izan ezik: Urritzelki, Zalba eta Zuntzarren. Horrela, 1943an, 116 biztanlerekin, Arriasgoiti udalerria Lizoainibarrekoak xurgatu zuen, eta Lizoainibarran integratu zen.^[10]

Demografia

2021 urteko erroldaren arabera 53 biztanle zituen Arriasgoitik.^[11]

Ekonomia

Politika

Arriasgoiti ez da udalerri independente gisa eratzen, Lizoainibar-Arriasgoitin baizik. Hori dela eta, ez du udal propiorik eta erabaki guztiak Lizoainibar-Arriasgoitiko Udalaren menpe daude. Gainera, herriek ere ez dute erabakitzeko ahalmenik, kontzeju izaera 1973an kendu baitzitzaien, populazio murritzegia zutelako.

Hala ere, eta betebeharretatik kanpo, Lizoainibar-Arriasgoitiko Udalak, sei zinegotziez gain, leku bakoitzak udaletxean ordezkari bat izendatzea aurreikusten du. Arriasgoitin, hauek dira:

• Zuntzarren: Koldo Albira Sola
• Urritzelki: Isaac Huarte Nuñez
• Zalba: Manuel Orbaitz Eugi

Garraioa

Gaur egun, Arriasgoitik ez du garraio publikoko zerbitzurik.

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Arriasgoitiko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Artzibar ibarrekin.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Arriasgoiti atzerakada-eremuan sailkatu zituen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Artzibarrera azpieuskalkian (Arriasgoitiko aldaera). Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Arriasgoitiko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

Jaiak

• Trinitateko baselizarako erromeria, ekainean (data aldakorra)
• Zuntzarrengo San Romango jaiak: abuztuaren lehen asteburuan
• Urritzelkiko San Isidroko jaiak: abuztuaren azken asteburuan

Ondasun nabarmenak

• Aginagako San Antonio baseliza, Erdi Aroko kristiau eliza eta gaur egun baseliza.
• Galdurozko Trinitateko baseliza, Erdi Aroko kristiau eliza eta gaur egun baseliza.
• Laboko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Urritzelkiko San Martin Tourskoaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Urritzelkiko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Zalbako San Joan eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zalbako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Zalbako zubia, Erroibaiaren gaineko Erdi Aroko zubia.
• Zuntzarrengo San Roman eliza, XVII. mendeko kristiau eliza.
• Zuntzarrengo jauregia, Erdi Aroko jauregia.

Irudiak

• 
  Urritzelkiko eliza
• 
  Galdurotzeko enparantza
• 
  Zalbako eliza
• 
  Zaldaitz
• 
  Zuntzarrengo eliza

Oharrak

1. ↑ /ariasɣ̞óiti/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Lizoainibar-Arriasgoiti
• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Lizoainibar-Arriasgoitiko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q12254123
• Multimedia: Arriasgoiti / Q12254123