Matilda efektu

Matilda efektua emakume zientzialarien lorpenak aitortzearen kontrako joera da, haien lana gizon lankideei egotziz. Margaret W. Rossiter ikertzaileak sortu zuen, Mateo efektuaren autoritate ezaren printzipioa genero ikuspegiarekin txertatuz eta emakume zientzialarien ikusezintasun historikoa salatuz.^[1] XIX. mendean Matilda Joslyn Gage sufragista eta abolizionistak "Emakumea asmatzaile gisa" saiakeran protesta nabarmena egin zuen emakume asmatzaileen eskasia talentu faltaren ondorio zela uste baitzen.^[2][3]

Matilda efektu terminoa 1993an sortu zuen Margaret W. Rossiter zientzia historialariak. Matilda Joslyn Gage, emakumeen eskubideen alde lan egin zuen XIX. mendeko emakumeen lana aipatu zuen, zientziaren arloan emakumeek jasan duten estimu eta begirune falta definitzeko. Horrela, emakumeak zientzian bizi izan duen diskriminazioari “Harriet/Matilda efektua” deitu zion, nahiz eta egun Matilda efektua deritzogun. Rossiterrek maiz azpimarratu zuen beharrezkoa dela errekonozitzea eta onartzea emakumeek diskriminazio sistematikoa jasan izan dutela zientzian, historia hortik aurrera behar bezala idatzi ahal izateko..^[4] Matilda efektua Mateo efektuarekin lotuta dago: zientzialari ospetsu batek ikertzaile ezezagun batek baino sinesgarritasun gehiago lortzen du askotan, nahiz eta bere lana partekatua edo antzekoa izan.^[5]

• Trota Salernokoa (XII. Mendea) mediku italiarrak idatzitako lanak bere heriotzaren ondoren gizonei egozten zitzaizkien: hasiera batean senarrari eta semeari, baina informazioa zabaldu ahala monjeek bere izena gizon baten izenarekin nahasi zuten. ^[6]
• Nettie Stevens (1861-1912), sexu-determinaziorako XY sistemaren aurkitzailea izan zen. Bazkari-zizareei buruz egindako ikerketa erabakigarriek agerian utzi zuten lehen aldiz organismo baten sexua kromosomek zehazten dutela eta ez ingurumeneko edo bestelako faktoreek. Stevens-ek asko eragin zuen komunitate zientifikoaren sexu kromosomikoaren zehaztapenaren ikerketa lerroarekin. Hala ere, aurkikuntza hori Thomas Hunt Morgan-ek, garai hartako genetista ospetsuari aitortu izan zaio. Genetikaren alorrean lan handia egin arren, Stevensek Morgan-en lanari egindako ekarpenak ez dira askotan kontuan hartu.
• Mary Whiton Calkins-ek (1863-1930) frogatu zuen beste estimulu biziekin konbinatzen ziren estimuluak errazago gogoratuko zirela. Gainera, esposizioaren iraupenak hobeto gogoratzeko aukera ematen zuela ere bai. Aurkikuntza hauek eta parekako loturen metodoa erabili zituzten beranduago Georg Elias Müller-ek eta Edward B. Titchener- ek, Calkins-i aitortzarik egin gabe.
• Gerty Cori (1896-1957), Nobel saridun biokimikaria, urte luzez aritu zen senarraren laguntzaile gisa, irakasle izateko titulazio berdinak zituen arren.
• Rosalind Franklin (1920-1958), gaur egun 1953an DNAren egitura aurkitu izanaren laguntzaile garrantzitsu gisa aitortua. Francis Crick-ek eta James Watson-ek aurkikuntzagatik 1962ko Nobel saria jaso zutenean, Franklinen lanak ez zuten behar bezalako aitorpenik jaso (nahiz eta Watsonek bere ekarpenaren erabakigarri gisa azaldu zituen, 1968ko The Double Helix liburuan).
• Marthe Gautier (1925.n jaioa), Down sindromea eragiten duen anomalia kromosomikoaren aurkikuntzan izan zuen eginkizun garrantzitsua aitortzen zaio gaur egun, baina hori baino lehenJérôme Lejeune-ri soilik.
• Marian Diamondek (1926an jaioa), Berkeley-ko Kaliforniako Unibertsitatean lan egiten zuen eta esperimentalki aurkitu zuen plastizitate neuronalaren fenomenoa, ordurarteko dogma neurologikoaren aurka zihoana. 1964an bere lana argitaratzeko zorian zegoela, David Krech eta Mark Rosenzweig bigarren mailako egilekideen izenak haren izenaren aurretik jarri zituzten eta berea parentesi artean. Protesta egin eta gero lortu zuen bere izena lehenik eta parentesirik gabe agertzea.
• Harriet Zuckerman (1937an jaioa), Matilda efektuaren ondorioz, bere senarra Robert K. Mertonek Mateo efektuaren kontzeptuaren egiletzat aitortu zuen.
• ENIAC programatzaileak (1946): hainbat emakumek ekarpen handiak egin zituzten proiektuan, besteak beste, Adele Goldstine, Kay McNulty, Betty Jennings, Betty Snyder, Marlyn Wescoff, Fran Bilas eta Ruth Lichterman, baina ez zituzten ekarpen horiek errekonozitu.

• 1903an, Marie Curie (1867-1934) Fisikako Nobel Sarian sartu zuten Magnus Goesta Mittag-Leffler matematikari suediarrak eta Pierre Curie-ren insistentziagatik. Nobel saria jaso zuen lehen emakumea izan zen. Ez zen inoiz Frantziako Zientzia Akademian sartu ; bere ikaslea, Marguerite Perey, izango zen bertan onartutako lehen emakumea, 1962an.
• 1934an, Fisiologia edo Medikuntzako Nobel Saria George Whipple, George Richards Minot eta William P. Murphy-ri eman zitzaien. Haien lankidea, Frieda Robscheit-Robbins, emakume izateagatik baztertua izna zelarik. Whipple-k berarekin partekatu zuen dirua, berak ere Nobel merezi zuela uste baitzuen, Whipple-ren ia argitalpen guztien egilekidea baitzen.
• 1944an, Fisikako Nobel Saria Otto Hahn- i eman zitzaion. Lise Meitner-ek Hahn-ekin lan egin zuen eta fisio nuklearraren oinarri teorikoak ezarri zituen (hain zuzen ere, berak asmatu zuen terminoa). Meitner ez zen Nobel Sariaren Batzordeak aitortua izan, emakume eta judu izateagatik.
• 1950ean, Cecil Powellek Fisikako Nobel Saria jaso zuen prozesu nuklearrak aztertzeko argazki-metodoa garatzeagatik eta ondorioz pioiaren (pi-mesoia) aurkikuntzagatik. Marietta Blauk egindako lana aitzindaria izan zen arlo horretan. Erwin Schrödingerrek Hertha Wambacherrekin batera izendatu zuen sarirako, baina biak baztertu egin zituzten.
• 1956an, bi txinatar - amerikar fisikarik, Tsung-Dao Lee eta Chen Ning Yang, iragarri zuten parekidetasun legea urratzen zuten elkarrekintza ahuletan eta hori egiaztatzeko esperimentu posible bat. 1957an, Chien-Shiung Wu -k beharrezko esperimentua egin zuen Estandar eta Teknologia Institutu Nazionalarekin lankidetzan eta beta desintegrazioaren kasuan parekidetasunaren urraketa frogatu zuen. 1957ko Fisikako Nobel Saria gizonezko fisikariei eman zitzaien eta Wu baztertu egin zuten. 1987an Otso saria jaso zuen bere lana aitortzeko.
• 1958an, Joshua Lederbergek Fisiologia edo Medikuntzako Nobel Saria partekatu zuen George Beadle eta Edward Tatumekin. Joshua Lederberg mikrobiologoek eta Esther Lederberg emazteak, Beadle eta Tatum-ekin batera, erreplikazio plakak garatu zituzten, bakteria koloniak Petri plaka batetik bestera transferitzeko metodoa, eta hori funtsezkoa da antibiotikoen erresistentzia ulertzeko. Hala eta guztiz ere, Esther Lederbergek ez zuen ikerketa proiektu honetan egindako lanaren aitortzarik jaso, nahiz eta bere ekarpena funtsezkoa izan zen teoria arrakastaz gauzatzeko. Horrez gain, ez zuen inolako errekonozimendurik jaso fago lambda aurkitzeagatik edo F ugalkortasun faktoreari buruzko ikerketengatik, etorkizunean ikerketa genetiko eta bakterianoetarako oinarriak izango zirenak.
• 1960ko hamarkadaren amaieran, Jocelyn Bell Burnell-ek (1943an jaioa) lehen irrati- pulsarrak aurkitu zituen. Aurkikuntza hori dela eta, 1974an Fisikako Nobel Saria eman zitzaien Antony Hewish eta Martin Ryle-ri, erradioastrofisikan egindako lan aitzindariagatik. Jocelyn Burnell kanpoan geratu zen. Hainbat astronomo entzutetsuk kritikatu zuten, horien artean Fred Hoyle eta Iosif Shklovsky, 1972ko Bruce Domina irabazi zuenak,

• #NoMoreMatildas proiektua
• ¿Qué es el efecto Matilda? (Bideoa, UNED)
• El efecto Matilda en la galería: mujeres en los museos de Historia de la Ciencia. (Bideoa, MANE, 2020)

• Datuak: Q1509181