Lutowiska
wieś | |||
Państwo | Polska | ||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | bieszczadzki | ||
Gmina | Lutowiska | ||
Liczba ludności (2020) | 773[2] | ||
Strefa numeracyjna | 13 | ||
Kod pocztowy | 38-713[3] | ||
Tablice rejestracyjne | RBI | ||
SIMC | 0356205[4] | ||
Położenie na mapie gminy Lutowiska | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |||
Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego | |||
49°15′09″N 22°41′36″E/49,252500 22,693333[1] | |||
| |||
|
Lutowiska (1944–1957 Szewczenko[5]) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Lutowiska[4][6]. Leży nad potokiem Smolnik, na styku pasm Ostre i Otryt przy drodze wojewódzkiej nr 896; siedziba gminy Lutowiska.
SIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0994331 | Krywka | część wsi |
0356211 | Posada Dolna | część wsi |
0356228 | Posada Górna | część wsi |
Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Smolnik, Żurawin i obszar nieistniejącej już wsi Krywka.
Lutowiska uzyskały lokację miejską przed 1742 rokiem, zdegradowane przed 1919 rokiem[7].
Nazwa miejscowości
Nazwa miejscowości wykazywała w przeszłości znaczne wahania językowe. Najstarszą jej znaną formą są Letowiszcza (Lethawyszcza 1484, Lyetowyszcza 1515), później Letowiszcze (Letovysce 1494), Latowiszcze (1649), Litowiska (1589) i Litowisko (1678). Dzisiejsza postać nazwy pojawia się dopiero w zapisie z 1828 r. Nazwa pochodzi z jęz. ukraińskiego (l’itowyszcze – „miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie”)[8].
Odgórne zmiany nazwy w XVIII w. (Urbanice) i XX w. (Szewczenko) nie utrzymały się.
Historia
Osada powstała w X w. Właścicielami osady byli do 1553 Piotr Kmita Sobieński, a następnie do 1579 Barbara Kmita z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie). Lokacja osady na prawie wołoskim nastąpiła w 1580. Właścicielem po śmierci Barbary Kmity w 1580 został jej brat – Stanisław Herburt (s. Jana) – kasztelan lwowski. W 1589 właścicielem Lutowisk był jeszcze Stanisław Herburt, a potem Erazm Herburt; w 1620 Iwan Polański; w 1663 Polańscy (Piotr z Terenowy Polański).
Lutowiska kupił następnie Bazyli Ustrzycki i przekazał je w posagu córce Mariannie, zamężnej z Szymonem Urbańskim – łowczym kamienieckim. W latach trzydziestych właścicielem osady był XVIII w. Michał Urbański, podczaszy żydaczowski. W 1739 roku erygował parafię w Cisnej, gdzie też był dziedzicem.
W 1742 roku Lutowiska otrzymały od Augusta III, prawo odbywania 10 jarmarków rocznie, a nazwę miejscowości zmieniono na Urbanice, aby uczcić właściciela Ludwika Urbańskiego. Nowa nazwa nie przyjęła się.
Majątek w Lutowiskach przejęli następnie Górscy. I tak w 1779 – właścicielem był Józef Górski, w 1819 – Ignacy Górski, 1828–1848 – Józef Górski. Hrabia Ksawery Konarski, uczestnik powstania listopadowego z 1831, był właścicielem dóbr Lutowiska.
21 lutego 1846 powstańcy z południowej części obwodu sanockiego zmierzali na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 nastąpiło rozdrobnienie gruntów. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni, budując tartaki. Córka Ksawerego Konarskiego, hr. Aleksandra Krasicka z d. Konarska, dziedziczka tej miejscowości, uczestniczka powstania styczniowego z 1863, ukrywała zbiegów w swoim majątku w Lutowiskach. W 1868 Lutowiska były własnością Franciszka Konarskiego, a pod koniec XIX w. właścicielem Lutowisk był hrabia Stanisław Konarski.
25 stycznia 1915 w bitwie pod Lutowiskami Austriacy (w 30 stopniowym mrozie) rozbili rosyjską kawalerię chana Nachiczewskiego. W czasie tych walk Lutowiska zostały spalone, zaś wielu jej mieszkańców zginęło lub zostało przez Rosjan wywiezionych na Syberię za sprzyjanie Austrii.
W maju 1919 roku Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego. Lutowiska utraciły prawa miejskie w 1919 roku, ale do II wojny światowej stanowiły okoliczne centrum handlowe i administracyjne. W miejscowości istniały 2 rynki – Rynek Górny i Rynek Dolny.
W latach 1939–1941 miejscowość na mocy paktu niemiecko-radzieckiego z 23 sierpnia 1939 należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzili nacjonalizację, która dotknęła przede wszystkim zamożniejsze grupy społeczne – Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu odebrano olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od listopada 1941 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.
W czerwcu 1941 roku miejscowość została zajęta przez Niemców. W czerwcu 1942 Johann Bakcer i Arnold Doppke – gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych – rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni ofiary spędziła i zwiozła Ukraińska Policja Pomocnicza. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W 1943 rozstrzeliwano ludność w wąwozie za Kościołem. W egzekucjach brali udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 Niemcy wywieźli volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy i wszystkich, którzy mogli im się przydać. 20–22 lipca 1944 bojówki UPA wymordowały w Lutowiskach polskie rodziny Górali, Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich, Federeszczaka.
W latach 1944–1951 Lutowiska należały do Związku Radzieckiego i zostały przemianowane na Szewczenko. W czasie przynależności Lutowisk do ZSRR (1944–1951) świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963 roku, do gruntownego remontu zorganizowanego przez pierwszego powojennego proboszcza ks. Antoniego Zawiszę.
Lutowiska znalazły się ponownie w Polsce w 1951 roku w ramach umowy o zamianie granic. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Miejscem przesiedlenia 274 rodzin (1043 osób) stała się wieś Dudczany w kołchozie Krasnoflotiec nad dolnym Dnieprem, prawie tysiąc kilometrów na południowy wschód od Bieszczadów. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny. Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 roku. Za PRL w miejscowości funkcjonowało kino Strażnica.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne Lutowiska[9].
W miejscowości ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Świętego Stanisława Biskupa.
Demografia
- 1921 Lutowiska zamieszkiwało 2125 osób (w 261 domach mieszkalnych):
- 1220 wyznania mojżeszowego
- 769 wyznania greckokatolickiego
- 136 wyznania rzymskokatolickiego
- 1939 – 3468 osób
- 2011 – 762 osób[10][11]
- 2020 – 773 osoby[2]
Zabytki
W rejestrze zabytków[12]:
- Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach – neogotycki kościół pw. św. Stanisława Biskupa (1911-20)
- Stary cmentarz katolicki – cmentarz służący katolikom obu obrządków między XVIII a XX wiekiem
- drewniana willa sprzed I wojny światowej
Pozostałe:
- Cerkiew św. Michała Archanioła w Lutowiskach – nieistniejąca cerkiew greckokatolicka
- Synagoga kahalna w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
- Synagoga w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
- Cmentarz żydowski w Lutowiskach założony w drugiej połowie XVIII wieku, na którym zachowało się co najmniej 500 macew
- Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów
Osoby związane z Lutowiskami
W 1907 w Lutowiskach urodził się Leon Penner, prokurator oskarżający zbrodniarzy hitlerowskich w powojennych procesach.
Zobacz też
Galeria
Lutowiska – zdjęcia archiwalne (sierpień 1938 r.)
- Widok wsi w kierunku północno-zachodnim
- Widok wsi w kierunku północnym
- Rynek Górny (fragm. I)
- Rynek Górny (fragm. II)
- Rynek Dolny (fragment)
- Sklep, za ladą – subiekt (po prawej)
- Ten sam sklep, subiekt (po prawej)
- Notariusz dr Leon Mietelski (od prawej) z żoną Ireną oraz synami Markiem i Janem (w II połowie 1938 r.)
- Uliczka niedaleko kancelarii notarialnej
- Kościół św. Stanisława Biskupa
- Wnętrze kościoła
- Cerkiew św. Michała Archanioła
(z przodu) - Cerkiew św. Michała Archanioła
(z boku)
Przypisy
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 70861
- ↑ a b Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 4 [dostęp 2022-05-20].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 685 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
- ↑ Zarządzenie nr 144 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 1957 w sprawie zmiany nazw niektórych miejscowości w województwach rzeszowskim i warszawskim (M.P. z 1957 r. nr 51, poz. 322).
- ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 48–49.
- ↑ K. Rymut: Nazwy miast Polski, Ossolineum 1987, s. 137.
- ↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
- ↑ Wieś Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-04].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024 .
Bibliografia
- Tadeusz Budziński, Bieszczady, Warszawa 1985.
- Stanisław Kryciński, Bieszczady – słownik krajoznawczo-historyczny, Warszawa 1996.
- Stanisław Kryciński, Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 1995.
- Marek Motak, Marcin Szyma, Bieszczady i Pogórze Przemyskie, Pruszków 2005.
- Bieszczady – przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, red. Paweł Łuboński, Pruszków 2006.
- Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim, Lwów 1919.
- Piotr Szechyński, Na rowerze. Bieszczady, Pruszków 2007.
- Kartoteki WKOPWiM w Krośnie.
Linki zewnętrzne
- Lutowiska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 491 .
- Cmentarz greckokatolicki w Lutowiskach – opis i fotogaleria
- Cmentarz żydowski w Lutowiskach – opis i fotogaleria
- p
- d
- e
- Siedziba gminy: Lutowiska
Wsie |
|
---|---|
Osady | |
Części wsi |
|
Nieoficjalna część wsi |
|
Miejscowości opuszczone |
|
- p
- d
- e
- Siedziba powiatu – Lesko (do 1931 Lisko)
Przynależność wojewódzka |
|
---|---|
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →) |
|
Miasteczka (1920–34) |
|
Gminy miejskie (1920–72) |
|
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54) |
|
Gromady (1954–72) |
|
Legenda |
|
- p
- d
- e
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Gminy miejskie |
|
---|---|
Gminy wiejskie z prawami miejskimi |
|
Gminy wiejskie z prawami miasteczka |
|
Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
- PWN: 3934619