Sołtyk
Zobacz multimedia związane z tematem: Sołtyk |
Sołtyk (Prus, Prus odmienny) – polski, ruski i rosyjski herb szlachecki.
Opis herbu
Opisy stworzono używając klasycznego języka blazonowania. Numeracja wariantów pochodzi od Juliusza Karola Ostrowskiego[1].
Sołtyk I: W polu złotym orzeł czarny z koroną na szyi spod której ramię zbrojne z szablą nad głową, zgięte w łokciu, w klejnocie mitra książęca. Labry czerwone, podbite złotem.
Sołtyk II: jak powyższy, ale orzeł ma dodatkowo koronę na głowie, zaś labry są czarne, podbite złotem.
Sołtyk III (Soroka): W polu czerwonym orzeł czarny ukoronowany, na lewej łapie stojący, w prawej trzymający miecz prosto w słup, na którym przewleczona korona lub mitra. Klejnot - samo godło. Labry czerwone, pobite srebrem.
Najwcześniejsze wzmianki
Heraldyka rosyjska
Jak podaje drugie wydanie herbarza Niesieckiego za rosyjskim historykiem Szczerbatowem, przodek rodziny Sołtyków z dawnych Prus miał przenieść się na Ruś, a jego potomkowie noszący później nazwisko Sałtykow, doszli do dużego znaczenia w Państwie Moskiewskim[2]. Jak podaje Teodor Żychliński, który nie zgadza się z pruskim pochodzeniem Sałtykowów, jeden z przedstawicieli rodziny w 1612 roku uszedł do Polski tym samym przenosząc herb Sołtyk do heraldyki polskiej[3].
Jedne ze starszych wyobrażeń herbu Sałtykowów w heraldyce rosyjskiej pochodzą z odrysów pieczęci trzech przedstawicieli rodziny, jakie znalazły się w rękopisie herbarza Anisima Kniaziewicza z 1786 roku. Herb tam wyobrażony w odróżnieniu od wersji obecnej w heraldyce polskiej, nie miał korony na głowie czy szyi orła. Na dwóch z trzech odrysów herb zaopatrzony był w trzymacze w postaci jednorożców. Na jednym tarcza położona jest na płaszczu książęcym, chociaż jest on zwieńczony zwykłą koroną szlachecką[4].
W części 7 Obszczi gerbownika z 1803 roku znalazł się pełny, barwny herb rosyjskiej gałęzi Sałtykowów. Orzeł pozbawiony był tutaj korony na szyi, miał za to mitrę książęcą na głowie. Zbrojne ramię wychodzące z szyi trzymało miecz. Herb zaopatrzono w trzymacze w postaci dwóch jednorożców, labry złote podbite czernią oraz niespotykany w polskiej heraldyce klejnot w postaci trzech piór strusich[5]. Przedstawiciel tej rodziny, Nikołaj Sałtykow, uzyskał w Rosji następnie tytuły arystokratyczne. Tytuł hrabiego otrzymał 8 września 1790 roku. Rodowy herb znalazł się na sercowej tarczy czteropolowego herbu z udostojnieniami. Tarczę nakryto koroną hrabiowską i zmieniono klejnot na dwugłowego carskiego orła[6]. 31 sierpnia 1814 roku Nikołaj Sałtykow otrzymał godność księcia. Opisany wyżej herb znalazł się w związku z tym na płaszczu książęcym[7].
Herb, którego godła odpowiadają opisowi herbu Sołtyk III, ale bez labrów i klejnotu, za to z mitrą książęcą na głowie orła, pod nazwą przypisanej mu rodziny Soroka znalazł się w Herbarzu Małorosyjskim Łukomskiego i Modzelewskiego z 1914 roku. Rodzina Soroka miała być potomkami wzmiankowanego w XVIII wieku Fedora Iwanowicza Soroki[8][9].
Heraldyka polska
W heraldyce polskiej herb ten nie występuje w źródłach średniowiecznych[10] ani XVI-wiecznych[11].
Najwcześniej wzmiankowanym w Rzeczpospolitej przedstawicielem rodziny był pochodzący z Państwa Moskiewskiego Bazyli Sołtyk, który około 1619 roku miał otrzymać indygenat i tym samym przenieść herb Sołtyk na polski grunt[12].
Mimo to, herbu Sołtyk mie wymieniają też herbarze XVII-wieczne, Gorczyna (1630)[13] oraz Wacława Potockiego (1696)[14]. Herb nie występuje w herbarzyku Antoniego Swacha (1705), który był kompilacją wcześniejszych prac Marcina Bielskiego (Kronika wszytkiego świata, 1551 i Kronika polska Marcina Bielskiego nowo wydana, 1597), Jana Liwa Herbulta oraz Szymona Okolskiego (Orbis Poloni, 1641-43)[15].
Herb Sołtyk przytoczył dopiero Kasper Niesiecki w Koronie polskiej (1743). Niesiecki stwierdził, że herbu tego nie znali ani Bartosz Paprocki (XVI wiek) ani Szymon Okolski (XVII wiek). Opis i ilustracja herbu odpowiada wersji oznaczonej później jako Sołtyk III. Nie określono barw pola oraz labrów, zaś bezpośrednio nad tarczą umieszczono książęcą mitrę[16].
Na frontonie Pałac w Kurozwękach z drugiej połowy XVIII wieku widnieje herb Macieja Sołtyka, gdzie pole jest czerwone, a orzeł patrzy w heraldyczną lewą stronę.
Na drewnianej tablicy w kościele św. Macieja w Siewierzu z 1783 roku znajduje się herb biskupa Kajetana Sołtyka położony na płaszczu książęcym, z oznakami godności księcia-biskupa (pastorał, miecz, kapelusz z 18 chwostami). Orzeł pozbawiony jest tutaj koron.
Na nagrobku biskupa Kajetana Sołtyka z 1789 roku w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu znajduje się kompozycja nawiązująca do herbu Sołtyk, gdzie orzeł dodatkowo trzyma w łapach owalną tarczkę z inicjałem S.
Wojciech Wielądko w swojej Heraldyce z 1796 roku podaje opis i wizerunek herbu odpowiadający Sołtykowi I. Podobnie jak u Niesieckiego, brak jest opisu barwy pola i labrów. Inaczej niż u Niesieckiego, mitra książęca położona została na hełmie, nie zaś bezpośrednio na tarczy[17].
Na nagrobku bratanka biskupa Kajetana, Stanisława Sołtyka z 1840 roku w Kościele Dominikanów w Krakowie, orzeł jest bez korony, za to tarcza spoczywa na płaszczu książęcym. Stanisław Sołtyk nie miał tytułu księcia, ale księciem siewierskim był jego stryj.
W wydaniu pracy Niesieckiego z roku 1841, autor poprawek, rozszerzeń i przypisów do tego dzieła, tj. Jan Nepomucen Bobrowicz, zamieścił informację, że opis i ilustracja z pierwotnego wydania Niesieckiego są błędne. Nowa ilustracja Bobrowicza odpowiada co do godła herbowi Sołtyk I. Podobnie jak w oryginalnej pracy Niesieckiego, nie określono barw pola oraz labrów, zaś bezpośrednio nad tarczą umieszczono książęcą mitrę. W herbarzu zauważono też, że herb jest podobny do herbu Prus Królewskiech, skąd według tradycji pochodzi rodzina Sołtyków. Informację tę podano, powołując się na ustalenia rosyjskiego historyka Szczerbatowa[2].
Barwa pola (złota) znalazła się w opisie herbu Sołyków we francuskojęzycznej pracy Seweryna Uruskiego poświęconej polskim rodom arystokratycznym z 1862 roku. Opis herbu odpowiada Sołtykowi I. Nie odnotowano klejnotu ani labrów. Wedle Uruskiego, Sołtykowie nosili tytuł hrabiowski[18].
Jerzy Sewer Dunin Borkowski odnotował w 1887 roku nazwę tego herbu jako Prus odmienny[19].
Barwę pola jako złotą podał w swoim opisie herbu Sołtyków Teodor Żychliński w Złotej księdze szlachty polskiej z 1895 roku. Wersja herbu podawana przez Żychlińskiego odpowiada wizerunkom tarczy późniejszego herbu Sołtyk I. Nie odnotowano klejnotu ani labrów, bezpośrednio nad tarczą miała znajdować się mitra książęca[3].
Emilian Szeliga-Żernicki w swojej pracy o polskiej szlachcie z 1900 roku podał opis herbu w dużej mierze tożsamy z opisem Wielądka, włącznie z mitrą książęcą na hełmie. Jedyna różnica to barwa pola, która wedle Żernickiego miała być taka sama jak w podobnym herbie Prus Królewskich. Żernicki podał, że Sołtykowie mieli być notowani w Prusach już w 1400 roku[20].
Herby w dwóch wersjach przytoczono w herbarzu Siebmachera z 1905 roku. Odpowiadają one herbom Sołtyk II i III Ostrowskiego (u Siebmachera jako Sołtyk I i II). Po raz pierwszy odnotowano barwę labrów obu herbów - odpowiednio czarne podbite złotem oraz czerwone podbite srebrem[21].
Informacje wyżej wymienionych autorów zebrał Juliusz Karol Ostrowski, który podał cztery warianty herbu: Sołtyk I, II, III i IV, przy czym ostatni miał być tylko inną wersją stylistyczną, z herbarza Marka Ambrożego. Wersja I przytoczona została m.in. za Niesieckim, Wielądkiem, Żychlińskim i Żernickim, przede wszystkim zaś za Bobrowiczem. Innowacją w stosunku do tych autorów było określenie przez Ostrowskiego barw labrów - czerwone podbite złotem. Wersje II i III przytoczone zostały za Siebmacherem, zaś III dodatkowo za Niesieckim[1]. W herbarzu Marka Ambrożego nie figuruje herb Sołtyk, jest jedynie podobny herb Prus Królewskich[22], identyczny z ilustracją herbu Sołtyk IV, zamieszczoną przez Ostrowskiego[23].
W Tablicach odmian herbowych (1909) Chrząńskiego pole herbu jest czerwone, zaś w klejnocie mitra książęca [24].
Tadeusz Gajl w swoich pracach podaje wizerunki herbu Sołtyk I, II i III. Źródłem pierwszego wizerunku są Ostrowski (tarcza i labry) oraz Obszczij gerbovnik (klejnot). Źródłem drugiej ilustracji są Ostrowski i Siebmacher (u Siebmachera jako Sołtyk I), ale klejnot ponownie ma formę jak w Obszczi gerbovniku. Autor podaje, że trzeci wariant zaczerpnięty został z Siebmachera (tam jako Sołtyk II) oraz Niesieckiego[25].
Herbowni
Sołtyk I i II: Jedna rodzina herbownych (herb własny): Sołtyk.
Sołtyk III: Wedle Niesieckiego jest to właściwy herb Sołtyków[16], co korygował Bobrowicz[2].
W Herbarzu Małorosyjskim herb podobny do Sołtyka III przypisany jest rodzinie o nazwisku Soroka[8]. Z Sołtykiem III ród Soroków wiąże w swoich pracach Tadeusz Gajl[25]. Ponadto, w roku 1802 z herbem tym (pod nazwą Sołtyk, ale opis odpowiada Sołtykowi III) wylegitymował się na Wołyniu szlachcic o nazwisku Soszyński[26].
Zobacz też
Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Sołtyk |
- herbarz
- heraldyka
- lista herbów
Przypisy
- ↑ a b Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. 2 Zeszyt XVIII: Opisy herbów. Warszawa: Gebethner i Wolff, B. Bolcewicz, 1905, s. 362.
- ↑ a b c Kasper Niesiecki, Jan Nepomucen Bobrowicz: Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. T. 9. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 458-462.
- ↑ a b Teodor Żychliński: Złota księga szlachty polskiej. T. 17. Poznań: Jarosław Leitgebr, 1895, s. 155.
- ↑ Анисим ТитовичА.Т. Князев Анисим ТитовичА.Т., Собрание фамильных гербов, означающих отличия благородных родов обширной Российской Империи: частно-снятое с печатей и приведенное в алфавитный порядок, 1786 (ros.).
- ↑ О́бщий гербо́вник дворя́нских родо́в Росси́йской импе́рии. Cz. 7. 1803, s. 28. (ros.).
- ↑ О́бщий гербо́вник дворя́нских родо́в Росси́йской импе́рии. Cz. 2. 1798, s. 15. (ros.).
- ↑ О́бщий гербо́вник дворя́нских родо́в Росси́йской импе́рии. Cz. 9. 1816, s. 2. (ros.).
- ↑ a b В.К.Лукомскій, В.Л.Модзалевскій: Малороссїйский гербовникъ. Санкт-Петербургъ: С.Н. Тройницкого "Сириус", 1914, s. 172-173, tabl. LXII. (ukr.).
- ↑ СОРОКИ. heraldry.com.ua. (ukr.).
- ↑ Józef Szymański: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. brak. ISBN 978-83-01-09797-4.
- ↑ Józef Szymański: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2001, s. brak. ISBN 978-83-7181-713-7.
- ↑ Marek Jerzy Minakowski: Sołtyk h. wł.. Wielka Genealogia Minakowskiego. [dostęp 2024-09-09].
- ↑ Jan Aleksander Gorczyn: Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa powiatow y miast głownych Korony Polskiey y W. X. L. według obiecadła dla pamięci łacnieyszey położone. Kraków: Drukarnia Alexandra Dymowskiego, 1630, s. brak.
- ↑ Wacław Potocki: Poczet herbow szlachty Korony Polskiey y Wielkiego Xięstwa Litewskiego : gniazdo y perspektywa staroświeckiey cnoty, płodney Matki, wszystkich Swiętych [... tudziesz starożytność domow, rodowitość familiey, theologiczne, polityczne nauki [...]]. Kraków: Drukarnia Mikołaja Aleksandra Schedla, 1696, s. 14-17.
- ↑ Antoni Swach: Herby polskie : z Marcina Bielskiego, Jana Liva Herzbulta, W.O. Szymona Okolskiego [...]. Poznań: 1705, s. brak.
- ↑ a b Kasper Niesiecki: Korona Polska przy Złotey Wolnosci Starożytnemi Rycerstwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego Kleynotami, Naywyższymi Honorami, Heroicznym Męstwem y odwagą, Wytworną Nauką a naypierwey Cnotą, Pobożnością y Swiątobliwością Ozdobiona. T. 4. Lwów: Drukarnia Jezuitów, 1743, s. 166.
- ↑ Wojciech Wielądko: Heraldyka Czyli Opisanie Familii Y Krwi Związku Szlachty Polskiey Y W.X. Litt. Z Ich Herbami [….]. T. 4. Warszawa: Piotr Zawadzki, 1796, s. 357.
- ↑ Seweryn Uruski: Notices Sur Les Familles Illustres Et Titrées De La Pologne Suivies De Trois Planches Coloriées Contenant Les Armes Des Familles Mentionnées Dans Ces Notices. Paryż, Bruksela, Lipsk: 1862, s. 177-178, 306. (fr.).
- ↑ Jerzy Sewer Dunin Borkowski: Spis nazwisk szlachty polskiej. Lwów: Gubrymowicz i Schmidt, 1887, s. 412.
- ↑ Emilian Szeliga-Żernicki: Der polnische Adel und die demselben hinzugetretenen andersländischen Adelsfamilien : General-Verzeichniss. T. 2. Hamburg: Henri Grand, 1900, s. 367.
- ↑ Friedrich Heyer von Rosenfeld, Ivan von Bojničić: Der Adel von Galizien, Ladomerien u. der Bukowina. T. 4. Bauer & Raspe, 1905, s. 31, tabl. 31, seria: J. Siebmacher's grosses und allgemeines Wappenbuch. [dostęp 2024-08-22]. (niem.).
- ↑ Marek Ambroży: Arma Regni Poloniae. [Holandia]: ok. 1562, s. 2r.
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. 1 Zeszyt XVIII: Wizerunki herbów. Warszawa: Gebethner i Wolff, B. Bolcewicz, 1905, s. 591.
- ↑ Stanisław Teodor Chrząński: Tablice odmian herbowych. Juliusz Karol Ostrowski, 1909, s. tabl. XXI.
- ↑ a b Tadeusz Gajl: Herbarz polski. Od średniowiecza do XX wieku. Gdańsk: L&L, 2011, s. 359-360. ISBN 978-83-60597-68-2.
- ↑ Wywody rodowitości w guberni wołyńskiej, nr 330, str. 530-532.
Linki zewnętrzne
- Herb Sołtyk I z listą nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla
- Herb Sołtyk II z listą nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla
- Herb Sołtyk III z listą nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla