Wileńska Rada Delegatów Robotniczych

Wileńska Rada Delegatów Robotniczych (lit. Vilniaus darbininkų atstovų taryba, w skrócie VDAT, ros. Вильнюсский Совет рабочих депутатов - Wilniusskij Sowiet raboczich dieputatow) – rada robotnicza powstała w Wilnie w końcu 1918 r.

Po zakończeniu I wojny światowej 11 listopada 1918 r., gdy niemiecki projekt Ober Ost legł w gruzach, w Wilnie zaistniała polityczna próżnia[1]. Prokomunistyczna Rada Delegatów Robotniczych stała się jedną z sił politycznych dążących do rządzenia miastem, konkurując o wpływy z litewską Tarybą i polską Samoobroną[1]. W grudniu 1918 roku do rady wybrano łącznie 202 delegatów. Choć komuniści stanowili największą frakcję, Rada Wileńska była politycznie zróżnicowana. Na pierwszym posiedzeniu rady komuniści i bundowcy starli się ze sobą[2].

Niejednorodna politycznie Rada nie przyjęła z zadowoleniem powstania Tymczasowego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego Litwy, na którego czele stał Vincas Mickevičius-Kapsukas. 1 stycznia 1919 r. działalność Rady została przerwana, gdy jej budynek otoczył oddział polskiej Samoobrony i po kilkunastogodzinnej walce z robotniczą milicją wziął delegatów do niewoli. Jednak już cztery dni później, po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną podczas radzieckiej ofensywy na zachód, działania Rady oficjalnie wznowiono i rozpisano do niej nowe wybory. Jako że mogli brać w nich udział również żołnierze Armii Czerwonej, nowo obrana Rada była już bytem całkowicie opanowanym przez komunistów[3].

Grudzień 1918: wybory

Pod koniec listopada 1918 roku komuniści rozpoczęli przygotowania do wyborów do rady robotniczej. W tym celu powołano specjalną komisję. W jej skład weszli przedstawiciele Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi, Litewskiej Socjaldemokratycznej Partii, Socjaldemokratycznej Partii Pracy Litwy i Białorusi (internacjonalistów) (mienszewików-internacjonalistów), Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego Bund, Rewolucyjnej Socjalistycznej Ludowej Partii Litwy, Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (Poalej Syjon) i innych żydowskich grup socjalistycznych. Komisja rozpowszechniła w prasie tymczasowy statut Wileńskiej Rady Delegatów Robotniczych, który ogłaszał ją centralnym organem zarządzającym na Litwie do czasu zwołania ogólnokrajowego zjazdu rad robotniczych[3].

W wyborach mogli głosować wyłącznie członkowie związków zawodowych[2]. Wybory odbyły się w atmosferze napięć pomiędzy robotnikami, władzami niemieckimi i właścicielami fabryk[4]. Głosowanie rozpoczęło się na początku grudnia 1918 roku – jeszcze przed wycofaniem się wojsk niemieckich z Litwy[2]. Wśród polskich robotników trwała aktywna kampania przeciwko wyborom do rady, której przewodziła gazeta Dziennik Wileński[4]. Starania te nie były jednak w stanie przerwać kampanii wyborczej koordynowanej przez inne związki. Przykładowo związek zawodowy kolejarzy zorganizował wiec, na którym wybrano czterdziestu delegatów (komunistów i ich sojuszników) do Rady Wileńskiej. Wśród tych delegatów był Zigmas Angarietis[4].

Ogółem do Wileńskiej Rady Delegatów Robotniczych wybrano 202 osoby[4] różnej narodowości: działaczy pochodzenia polskiego, żydowskiego, litewskiego. Z tej liczby 96 deputowanych wywodziło się z Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi, 60 z Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bundu)[2], 22 z Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Litwy i Białorusi (internacjonalistów), 15 z Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej i 9 z innych ugrupowań (Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (Poalej Syjon), Zjednoczonej Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej i innych)[5].

Obrady

15 grudnia 1918: pierwsza sesja

Przewodniczący prezydium Rady Pranas Eidukevičius

15 grudnia 1918 roku Wileńska Rada Delegatów Robotniczych odbyła swoje inauguracyjne posiedzenie w wileńskim ratuszu udekorowanym czerwonymi flagami i transparentami z hasłami rewolucyjnymi. Sesję otworzyło przemówienie wieloletniego działacza ruchu robotniczego Andriusa Domaševičiusa[6].

Rada wybrała dziewięcioosobowe prezydium, w skład którego weszło pięciu komunistów, trzech bundowców i jeden mienszewik-internacjonalista. Partię komunistyczną w prezydium reprezentowali: Pranas Eidukevičius (przewodniczący), Andriejus Novikovas ps. J. Vileiskis (wiceprzewodniczący), Iulij Szymiełowicz (sekretarz, były bundowiec, który został komunistą)[7], Zigmas Angarietis i E. Senkevičius[6]. Bund reprezentowali w prezydiumi Jankef Wajnsztejn (wiceprzewodniczący), Nison Pups (sekretarz)[2] i L. Nowopoliantas, natomiast jedynym mienszewikiem-internacjonalistą był Edvardas Sokolovskis (wiceprzewodniczący)[6].

Rada ogłosiła się jedyną władzą zarządzającą miastem[3]. Ogłosiła koniec cenzury, zakazała eksportu żywności poza miasto i wprowadziła kontrolę cen żywności[3].

Pod koniec 1918 roku na wniosek Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi trzej komuniści zostali mianowani komisarzami Rady Wileńskiej. Byli to Bonifacy Wierzbicki (także Bonifacas Verbickas; komisarz gospodarki miejskiej), K. Rimša (komisarz więziennictwa) i J. Vileiskis (komisarz kolei)[8]. Rada próbowała też zorganizować milicję, która kontrolowałaby ruch kolejowy, w tym niemieckie pociągi wojskowe[3]. W rezultacie 30 deputowanych do Rady zostało aresztowanych przez Niemców[8][3].

22 grudnia 1918: druga sesja

22 grudnia 1918 roku odbyło się drugie posiedzenie Rady Wileńskiej. Partie niekomunistyczne poddały na nim pod głosowanie rezolucję, w której odmówiono przekazania władzy nowo utworzonemu Tymczasowemu Rewolucyjnemu Rządowi Robotniczo-Chłopskiemu Litwy, na którego czele stał Vincas Mickevičius-Kapsukas[8]. Zamiast tego, sugerowali autorzy rezolucji, władza powinna należeć do litewskiego kongresu rad, a do czasu zwołania takiego kongresu rządzić będzie Komitet Wykonawczy Wileńskiej Rady Delegatów Robotniczych[8]. Większość członków Rady Wileńskiej określiła Tymczasowy Rząd Rewolucyjny jako narzucony przez „bolszewickich komisarzy w Moskwie”[3]. Frakcja komunistyczna wypowiedziała się przeciwko rezolucji, po czym odmówiła wzięcia udziału w głosowaniu[8].

Rada Wileńska przyjęła uchwałę w sprawie więźniów politycznych przetrzymywanych w więzieniu na Łukiszkach. Ogłoszono, że jeśli więźniowie (w tym 30 deputowanych Rady zatrzymanych za próby tworzenia milicji robotniczej) nie zostaną uwolnieni do 23 grudnia 1918 r., robotnicy rozpoczną strajk polityczny[8]. Ponieważ władze niemieckie nie ustąpiły, 24 grudnia 1918 r. w Wilnie faktycznie rozpoczął się masowy strajk. Strajkujący wyłączyli w mieście elektryczność i zatrzymali pracę wszystkich drukarni[3]. Według niektórych źródeł wieczorem 25 grudnia 1918 roku władze niemieckie uwolniły więźniów politycznych i przekazały zarządzanie więzieniem Radzie[8]. Inne informują jedynie o zwolnieniu niektórych więźniów[3].

Wiedząc, iż do przejęcia kontroli nad Wilnem dążyli również Polacy i przygotowując się do zbrojnego starcia z oddziałami polskimi, Rada Wileńska przystąpiła do organizowania milicji robotniczej. Lekarze Stasys Matulaitis i Andrius Domaševičius rozpoczęli organizowanie oddziału sanitarnego[8][3].

27 grudnia 1918: trzecia sesja

Trzecie posiedzenie Wileńskiej Rady Delegatów Robotniczych odbyło się 27 grudnia 1918 roku. W tym czasie armia niemiecka, szykując się do wycofania z miasta, przekazywała zasoby (zaopatrzenie, żywność, fundusze itp.) wileńskiej Dumie Miejskiej. Komuniści wezwali na forum Rady do konfrontacji z nią, domagając się przyjęcia rezolucji wzywającej do przekazania wszystkich instytucji, zasobów i pracowników rządowych Radzie Delegatów Robotniczych, a także stawiania złodziei żywności przed sądem wojskowym. Bund odrzucił wniosek komunistów, argumentując, że walka powinna być skierowana wyłącznie przeciwko niemieckim siłom okupacyjnym, a nie przeciwko lokalnej burżuazji. Bundowcy twierdzili, że stanowisko komunistów doprowadzi do wojny domowej. Wniosek komunistyczny został przyjęty 110 głosami[9].

1–2 stycznia 1919: zbrojna konfrontacja z polską Samoobroną

 Osobny artykuł: Walki o Wilno (1918–1919).

Do przejęcia kontroli nad Wilnem w momencie wycofania się Niemców dążyli także Polacy[10]. 1 stycznia 1919 r. oddziały polskiej Samoobrony otoczyły budynek Klubu Robotniczego przy ul. Wroniej (Varnių) 5, w którym pracowała Rada[10]. W budynku przebywali jej deputowani i około pięćdziesięciu członków milicji robotniczej. Około godziny 23 dowódca wojsk polskich, generał Władysław Wejtko, wezwał milicję i deputowanych Rady do poddania się, ale ultimatum zostało odrzucone[9].

Walka o budynek trwała ponad dwanaście godzin[11]. Oddział milicji został wysłany do Kirtimai po broń palną, lecz nie udało mu się powrócić do miasta[9]. Kilku członków rady popełniła samobójstwo w piwnicy budynku, nie chcąc poddać się polskim oddziałom - w ten sposób postąpili Iulius Szymielowicz, Leon Czapliński, Antanas Liaudanskas, Jankelis Šapira oraz Bonifacy Wierzbicki[9][10]. Również Roman Pilar próbował popełnić samobójstwo, ale przeżył[12].

Po zdobyciu budynku polska Samoobrona wzięła do niewoli kilkudziesięciu organizatorów Rady i przejęła około 1000 sztuk broni, którą rewolucjoniści zdobyli od wycofujących się wojsk niemieckich[10].

9 stycznia 1919 roku, po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną, na placu Katedralnym odbył się uroczysty pochówek tych członków Rady Wileńskiej, którzy polegli w walce lub odebrali sobie życie[10]. W okresie powojennym, w Litewskiej SRR, ulicę Wronią przemianowano, ku ich pamięci, na ulicę Komunardów[13][14]. Na niepodległej Litwie ulicy nadano imię Adomasa Jakštasa[14].

Luty 1919: ponowne wybory i podporządkowanie komunistom

Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną 5 stycznia 1919 r.[11] odbyły się nowe wybory do Wileńskiej Rady Delegatów Robotniczych, w których mogli wziąć udział żołnierze Armii Czerwonej[3]. Po tak przeprowadzonych wyborach skład i charakter Rady uległ zasadniczej zmianie[3]. 4 lutego 1919 r. w skład Wileńskiej Rady Delegatów Robotniczych i Armii Czerwonej wchodziło 130 komunistów (nie licząc przedstawicieli oddziałów Armii Czerwonej), 45 przedstawicieli Bundu, 9 mienszewików-internacjonalistów, 5 Polskiej Partii Socjalistycznej Litwy i Białorusi, 2 lewicowych eserowców, 1 delegat Zjednoczonej Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej oraz 4 bezpartyjnych[15].

Na pierwszym posiedzeniu 7 lutego 1919 r. Wileńska Rada Delegatów Robotniczych i Armii Czerwonej wybrała 20-osobowy Komitet Wykonawczy, w którego skład weszło 16 komunistów, 3 bundowców i 1 mienszewik-internacjonalista[15]. Na wniosek Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi na przewodniczącego Rady wybrano Kazimierza Cichowskiego, na wiceprzewodniczącego E. Senkevičiusa, a Jan Olski został sekretarzem. Rada Delegatów Robotniczych przejęła władzę w mieście[15].

18 lutego 1919 roku Rada Wileńska jednogłośnie podjęła uchwałę zatwierdzającą połączenie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z Socjalistyczną Republiką Radziecką Białorusi[16].

Przypisy

  1. ↑ a b TomasT. Balkelis TomasT., War, Revolution, and Nation-making in Lithuania, 1914-1923, Oxford University Press, 2018, s. 3, ISBN 978-0-19-966802-1 [dostęp 2024-08-21]  (ang.).
  2. ↑ a b c d e J. Jacobs, The Bund in Vilna, 1918–1939 [w:] S. Liekis, A. Polonsky, Antony. Ch. Freeze, Polin: Studies in Polish Jewry, Volume 25: Jews in the Former Grand Duchy of Lithuania Since 1772, Liverpool University Press. ISBN 978-1-83764-899-3, s. 266-267.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l TomasT. Balkelis TomasT., War, Revolution, and Nation-making in Lithuania, 1914-1923, Oxford University Press, 2018, s. 85-86, ISBN 978-0-19-966802-1 [dostęp 2024-08-21]  (ang.).
  4. ↑ a b c d BroniusB. Vaitkevičius BroniusB., Socialistinė revoliucija Lietuvoje 1918-1919 metais, Mintis, 1967, s. 374-375 [dostęp 2024-08-21]  (lit.).
  5. ↑ BroniusB. Vaitkevičius BroniusB., Socialistinė revoliucija Lietuvoje 1918-1919 metais, Mintis, 1967, s. 447 [dostęp 2024-08-21]  (lit.).
  6. ↑ a b c BroniusB. Vaitkevičius BroniusB., Socialistinė revoliucija Lietuvoje 1918-1919 metais, Mintis, 1967, 377 i 388-389 [dostęp 2024-08-21]  (lit.).
  7. ↑ AndrewA. Sloin AndrewA., The Jewish Revolution in Belorussia: Economy, Race, and Bolshevik Power, Indiana University Press, 13 lutego 2017, s. 84, ISBN 978-0-253-02463-3 [dostęp 2024-08-21]  (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h BroniusB. Vaitkevičius BroniusB., Socialistinė revoliucija Lietuvoje 1918-1919 metais, Mintis, 1967, s. 402-405 [dostęp 2024-08-21]  (lit.).
  9. ↑ a b c d BroniusB. Vaitkevičius BroniusB., Socialistinė revoliucija Lietuvoje 1918-1919 metais, Mintis, 1967, s. 408-410 [dostęp 2024-08-21]  (lit.).
  10. ↑ a b c d e TomasT. Balkelis TomasT., War, Revolution, and Nation-making in Lithuania, 1914-1923, Oxford University Press, 2018, s. 68-69, ISBN 978-0-19-966802-1 [dostęp 2024-08-21]  (ang.).
  11. ↑ a b Alfred ErichA.E. Senn Alfred ErichA.E., The Emergence of Modern Lithuania, Greenwood Press, 1975, s. 71-72, ISBN 978-0-8371-7780-9 [dostęp 2024-08-21]  (ang.).
  12. ↑ Краткие биографии и послужные списки руководящих работников НКВД [online], old.memo.ru [dostęp 2024-08-21] .
  13. ↑ АльгирдасА. Вилейкис АльгирдасА., Вильнюс - столица советской Литвы, Минтис, 1988, s. 28, ISBN 978-5-417-00040-9 [dostęp 2024-08-21]  (ros.).
  14. ↑ a b EditaE. Rimke EditaE., Vilniaus senamiesčio gatvių pavadinimai sovietinėje Lietuvoje [online] .
  15. ↑ a b c BroniusB. Vaitkevičius BroniusB., Socialistinė revoliucija Lietuvoje 1918-1919 metais, Mintis, 1967, s. 467-469 [dostęp 2024-08-21]  (lit.).
  16. ↑ Stanley W.S.W. Page Stanley W.S.W., The Formation of the Baltic States: A Study of the Effects of Great Power Politics Upon the Emergence of Lithuania, Latvia, and Estonia, H. Fertig, 1970, s. 132, ISBN 978-0-86527-068-8 [dostęp 2024-08-21]  (ang.).