Psalterium

Psalterium
psałterium, psalterion
Ilustracja
Klasyfikacja naukowa
314.122

Chordofon prosty lub cytra

Klasyfikacja popularna
instrument strunowy szarpany
Podobne instrumenty

cytra, gusli, kannel, kantele, kokle, kanun

Multimedia w Wikimedia Commons

Psalterium, psałterium, psalterion (dawniej szaltarz, zaltarz, zołtarz[1]) – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów[2][3][4]; rodzaj cytry[2]. Popularny w średniowiecznej Europie[3][5], znany w kulturze perskiej i hebrajskiej od starożytności[6]; zaczął zanikać w epoce renesansu[3]. Odmianą psalterium jest cytra uderzana – cymbały[2][7][8].

Budowa i technika gry

Terminem psalterium określano w średniowieczu instrumenty składające się z płaskiego pudła rezonansowego i równolegle nad nim rozciągniętych strun[9]. Kształt korpusu – w zależności od czasu zbudowania i regionu geograficznego – był trapezoidalny, prostokątny lub trójkątny[2][3]; na średniowiecznych malowidłach i ilustracjach często ma kształt tzw. świńskiej głowy – trójkąta ze ściętymi narożnikami i wklęsłymi krawędziami dwóch boków[7][10], a czasami formę ptasiego skrzydła (półpsalterium, ala bohemica(inne języki)[8])[11][12]. Kilka strun (pojedynczych bądź w potrójnych chórach[13]) rozpiętych było nisko nad płytą rezonansową, na dwóch szerokich podstawkach[2]. Struny wykonywano z metalu (mosiądzu, srebra lub miedzi) lub z jelit zwierzęcych[13]. Instrument nigdy nie miał znormalizowanego stroju[14]. W płycie rezonansowej znajdował się przynajmniej jeden otwór rezonansowy (w „świńskiej głowie” trzy lub cztery[10]) ozdobiony rozetką[2]. Na psalterium grano trzymając je przy piersi i szarpiąc struny palcami (pojedynczo bądź akordowo, jak w technice rasgueado[15]), rzadziej trzymając płasko na kolanach i uderzając pałeczkami[2][3].

Historia

Według Sachsa psalterium przeniknęło do średniowiecznej Europy z Bliskiego Wschodu, gdzie od starożytności, na terenach Egiptu grano na cytrze szarpanej kanun, a na terenach Półwyspu Arabskiego i Iranu – na cytrze uderzanej, cymbałach santir(inne języki)[11]. Pierwotny, grecki termin psaltērion w Grecji odnosił się do harfy, później używany był przez długi okres na określenie kilku rodzajów instrumentów strunowych. Grecka nazwa w średniowiecznej Europie rozpowszechniła się w łacińskiej formie psalterium. W miarę upływu czasu, jej znaczenie zawęziło się do cytry szarpanej[16]. Psalterium rozpowszechniło się w średniowieczu bardziej w zachodnich i południowych regionach Europy, cymbały – we wschodnich i południowych[11][6]. Według Drobnera psalterium rozwinęło się w średniowiecznej Europie z monochordu, poprzez zwielokrotnienie liczby strun i ustalenie pozycji podstawków[17].

Kamiński, powołując się na źródła historiograficzne, wzmiankował Hermenryka Augieńskiego, mnicha z Ellwangen, który w 1. połowie IX wieku, w jednym ze swoich listów do opata St. Gallen wspomniał instrument wykorzystywany przez Słowian zachodnich podczas tańców, a który określił mianem psalterium[18]. Najstarsze przedstawienie instrumentu znajduje się na płaskorzeźbie z 1184 w Portalu Chwały(inne języki) katedry w Santiago de Compostela[11].

Od XII wieku psalterium używane było przez truwerów, trubadurów i minnesingerów[8]; razem fidelami, dudami, szałamają, harfą, lirą korbową i chrottą stanowiło podstawę instrumentarium XIII-wiecznego kuglarza w Prowansji[19]. W średniowieczu nie uformował się specyficzny repertuar dla psalterium; używane ono było do gry solowej i do akompaniamentu, w muzyce świeckiej i kościelnej, na traktach, w środowiskach mieszczańskich oraz na dworach królewskich[13][20]. Instrument wchodził prawdopodobnie w skład zespołu muzycznego utrzymywanego przez królową Aldonę Annę Giedyminównę[21].

W późnym średniowieczu psalterium wprowadzone zostało do muzyki ludowej[8], a w epoce renesansu, nie mogąc sprostać wymaganiom muzyki profesjonalnej, zniknęło z rezydencji i dworów monarszych[13][22].

Fragment płaskorzeźby w tympanonie Portalu Chwały. Pośrodku muzyk grający na psalterium
Miniatura z pasjonału Kunegundy Czeskiej. Anioł grający na psalterium czeskim ala bohemica
Fragment Pokłonu Trzech Króli Gentile’a da Fabriana. Król Dawid grający na psalterium
Muzykujące Anioły Hansa Memlinga. Po lewej stronie anioł grający na psalterium

Mimo braku zastosowania w muzyce klasycznej instrument był nadal wykorzystywany w nowożytności, a jego konstrukcja była udoskonalana i dostosowywana, żeby spełnić wymogi stroju równomiernie temperowanego. W wyniku ekspansji terytorialnej będącej następstwem wielkich odkryć geograficznych instrument przedostał się na tereny Ameryki Łacińskiej. Wykształcone tam psalterium miało zazwyczaj 24 struny w poczwórnych, strojonych w unisonach chórach. Struny rozciągnięte były na dwóch lub trzech podzielonych na krótkie odcinki podstawkach. Instrument obejmował zakres trzech oktaw[23].

W nowożytności, muzykę z wykorzystaniem psalterium tworzyli m.in. kompozytorzy włoscy: Emanuele Barbella(inne języki), Niccolò Jommelli, Carlo Ignazio Monza(inne języki) oraz Florido Ubaldi, i hiszpańscy: Vicente Adán(inne języki), Braulio Canales oraz Gaspar Esmit(inne języki)[23].

Współcześnie psalterium wykorzystywane jest sporadycznie w muzyce ludowej i wykonawstwie muzyki dawnej. Regionalne odmiany zachowały się m.in. w formach arabskiego kanun[23], rosyjskich gusli[24], fińskich kanteli[25], francuskiego épinette des Vosges(inne języki)[26], estońskich kanneli, łotewskich kokli i litewskich kanklės(inne języki)[27].

Przypisy

  1. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 72.
  2. ↑ a b c d e f g Baculewski et al. 2006 ↓, s. 725.
  3. ↑ a b c d e Ekiert 2006 ↓, s. 415.
  4. ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 22.
  5. ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 22, 91.
  6. ↑ a b Sikorski 1975 ↓, s. 91.
  7. ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 98.
  8. ↑ a b c d Buchner 1995 ↓, s. 71.
  9. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 40.
  10. ↑ a b Buchner 1995 ↓, s. 63, 68, 76, 78.
  11. ↑ a b c d Sachs 2005 ↓, s. 277.
  12. ↑ Buchner 1995 ↓, s. 71, 75, 276.
  13. ↑ a b c d McKinnon i in. 2020 ↓, 2. The instrument: medieval and Renaissance.
  14. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 278.
  15. ↑ McKinnon i in. 2020 ↓, lead.
  16. ↑ McKinnon i in. 2020 ↓, 1. The ancient Greek and Latin terms.
  17. ↑ Drobner 1997 ↓, s. 97–98.
  18. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 39.
  19. ↑ Buchner 1995 ↓, s. 59.
  20. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 59, 68.
  21. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 57.
  22. ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 85.
  23. ↑ a b c McKinnon i in. 2020 ↓, 3. Baroque, Classical and modern.
  24. ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 330.
  25. ↑ Buchner 1995 ↓, s. 277.
  26. ↑ Buchner 1995 ↓, s. 310.
  27. ↑ Rossing 2010 ↓, 7.5 Acoustical Study of Carved Baltic Psalteries.

Bibliografia

  • Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
  • Alexander Buchner: Encyklopedia instrumentów muzycznych. Racibórz: R.A.F. SCRIBA, 1995. ISBN 83-85578-71-4.
  • Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
  • Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
  • Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
  • James W.J.W. McKinnon James W.J.W. i inni, Psaltery, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2020, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.22494 [dostęp 2024-05-25]  (ang.).
  • Thomas D. Rossing: The Science of String Instruments. Nowy Jork, NY: Springer, 2010. DOI: 10.1007/978-1-4419-7110-4. ISBN 978-1-4419-7109-8.
  • Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
  • Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.

Linki zewnętrzne

Kontrola autorytatywna (typ instrumentu muzycznego):
  • GND: 4197387-2
  • LNB: 000179924
  • PWN: 3964030
  • Britannica: art/psaltery
  • Universalis: psalterion
  • БРЭ: 3170793
  • SNL: psalter_-_strengeinstrument