Železnik

Za ostala značenja, vidi Železnik (razvrstavanje).

Železnik
Železnik
Grad	Beograd
Opština	Čukarica
Stanovništvo	20.851
Železnik Železnik (Beograda) Koordinate: 44° 43′ 00" SGŠ, 20° 22′ 00" IGD

Železnik je naselje u gradu Beogradu, na opštini Čukarica. Po podacima iz 2002, Železnik je imao 20.851 stanovnika.

Nalazi u centralnom delu opštine Čukarica, na oko 12 kilometara jugozapadno od centra Beograda. Kroz njega protiču Železnička (Sremačka) reka i Čitački potok.

Novi Železnik

Potpuno novo naselje sagrađeno istočno od fabrike Ivo Lola Ribar, na severozapadu Železnika. Raspored ulica je pravougaon, za razliku od sela. Ovde postoji dom zdravlja, pošta, pijaca i trgovinska zona. Na istoku je stadion FK Železnik Beograd.

Privreda

Industrija Ivo Lola Ribar, koja se specijalizovala za izradu velikih mašina, i dalje predstavlja najznačajniju privrednu granu u Železniku. Zbog ove industrije u Železniku postoji škola za mašinstvo i metalurgiju.

Železnik ima železničku stanicu u blizini železničkog čvora Makiš.

Istorija

Stari vek

Naselje Železnik je jedno od najstarijih u okolini Beograda. Najstarija ljudska naseobina koja se nalazila u ataru današnjeg Železnika može se datovati u 2. ili 3. vek nove ere, pošto je prilikom izgradnje fabrike „Ivo Lola Ribar“ na lokalitetu Kalemi pronađen rimski sarkofag.

Podatak o topionicama kao i samom razlogu za ime Železnik nalazi se u delu Austrijanca Feliksa Kanica „Srbija-zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka“. Kanic je napisao da samo ime Železnika, mesta koje leži nešto zapadnije (od Avale), i ostaci tamošnjih velikih topionica ukazuju na nekadašnju proizvodnju železa. U narodnom predanju postoji još jedna teorija o preradi železa, po kojoj je ruda vađena u Sremčici, na lokalitetu Provalija, a u Železniku je topljena.

Srednji vek

Istorija Železnika u periodu od 3. do 15. veka se za sada može samo generalno rekonstruisati uz istoriju Beograda. Iako je prvi pisani pomen o selu tek iz 1528. godine, na osnovu materijalnih ostataka, toponima i pronađenog starog novca, može se reći da je u ataru današnjeg sela postojala naseobina od 13 veka, a da su je naizmenično naseljavali Mađari i Srbi. Železnik se posle pada Srbije pod osmansku vlast 1459. godine nalazio na samoj granici između ugarskog Beograda i turskog Žrnova na Avali, praktično na ničijoj zemlji, sve do 1521. godine kada je Sulejman I osvojio Beograd. U katastarskim popisima Beograda i okoline iѕ 1528. godine nalazi se i selo Suhi Železnik, predak današnjeg Železnika. Suhi Železnik je zauzimao prostor od Čukarice, preko Makiša, do Ostružnice i graničio se sa livadom Makiš na obali reke Save, a sa druge strane su bila sela Drenjska i Donja Ostružnica, dok je samo selo bilo verovatno na uzvišenijem mestu uz današnju ulicu Ivo Lole Ribara.

U popisu iz 1560. godine nalazi se još jedan značajni podatak vezan za istoriju Železnika. To je svedočanstvo o postojanju nekadašnjeg manastira Prevelika koji se prvi put pominje u ovom popisu. Pouzdano se može reći da je manastir sagrađen u periodu između 1536. i 1560. godine i da je najverovatnije porušen tokom Velikog bečkog rata 1683-1699. godine.

Novi vek

U periodu austrijske vladavine (1717-1739) opet se u pisanim dokumentima pominje selo Železnik. Najznačajniji podatak nalazimo u izveštaju egzarha Maksima Ratkovića iz 1733. godine, u kom se pominje selo Železnik i crkva koja je sagrađena godinu dana ranije.

Iz Tursko-austrijskog rata (1788-1791) ostala je zapamćena bitka u kojoj je odred „frajkora“ pod vođstvom kapetana Radiča Petrovića i Vlajka Stojkovića (najverovatnije žarkovačkog kneza) razbio Turke kod Kučuk-Huseinove vodenice, u blizini Železnika, gde su Srbi posekli 40 turskih glava.

Organizatori i vođe Prvog srpskog ustanka u Železniku bili su braća Arsenije i Đorđe Milovanović Guzonja koji su u to vreme bili jedni od čuvenijih ljudi u okolini Beograda. Đorđe je učestvovao u svim pripremama za ustanak, na Ostružničkoj skupštini 1804. godine i na pregovorima sa dahijama kod austrijskog generala Ženeja. Najveći pokazatelj koliko je poverenja Karađorđe imao u njega, jeste njegovo imenovanje za nadziratelja grada beogradskog. U službi je ostao da 21. septembra 1813. godine. Za vreme boravljenja u Beogradu, ozidao je na Dorćolu jednu lepu česmu, koja se zvala Guzonjina češma. Đorđe Milovanović je poginuo 1817. godine na Rudniku (smatra se da je likvidiran po nalogu kneza Miloša).

U samom Železniku i njegovoj okolini u prve dve godine ustanka bilo je mnogo sukoba, a u martu 1804. godine dahija Mula Jusuf je tokom jedog ispada iz Beograda pogubio šestoro meštana. Sledeće godine krdžalija Alija Gušanac je spalio selo, dok se jedna od većih bitaka, u kojima su učestvovali i tadašnji ustanici iz Železnika, odigrala se kod Belih Voda 1806. godine.

Ustanici iz Železnika i Ostružnice su takođe uzeli učešće u Drugom srpskom ustanku i okupljali su se u vojsku kapetana Nikole Stankovića iz Ostružnice, a logor im se nalazio u neposrednoj blizini Železnika. Zadatak im je bio da paze na kretanje Turaka iz Beograda i na Obrenovac. Ustanici iz Železnika i Ostružnice učestvovali su u oslobađanju Paleža (Obrenovca) zajedno sa ustanicima kneza Miloša i Jovice Milutinovića.

Železnik u Srbiji

Administrativnom podelom Železnik je u Miloševoj Srbiji ostao u sastavu Beogradske nahije i Posavske knežine sve do 1830. godine. Sretenjskim ustavom iz 1835. godine i novom administrativnom podelom, Železnik je pripao Posavskom srezu, a novom podelom iz 1856. godine pripao je srezu Vračarskom. Kao veće selo u srezu Železnik je imao svoju opštinu od 1839/40. godine, izuzev u dva navrata krajem 19. veka, kada je odlukom ministra unutrašnjih poslova ukinuta Železnička opština i formirana jedinstvena Žarkovačka, sastavljena od tri sela: Žarkovo, Železnik i Kneževac.

Meštani Železnika su takođe bili učesnici Srpsko-turskog rata. Niš i Vranje su oslobodili borci iz Šumadijskog korpusa u kojem je bilo i dosta vojnika iz Železnika i okolnih mesta, pod komandom generala Jovana Belimarkovića.

Selo Železnik dalo je 214 žrtava u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. U periodu od oktobra 1915. do 1918. godine Železnik je bio pod austrijskom okupacijom, a prilikom prvog upada Austijanaca u Železnik u novembru 1914. godine u zarobljeništvo je odvedeno skoro sve muško što se zateklo u selu. Od njih 124 samo se tridesetak vratilo iz zarobljeništva. Najviše ih je bilo internirano u logor Nežider i nešto manje u Nedmeđer i još neke logore u Austriji i Nemačkoj. Svim poginulim borcima i žrtvama rata, 1919. godine podignut je spomenik u porti železničke crkve Svetog kralja Stefana Dečanskog.

Železnik je po drugi put bio okupiran 1941. godine od strane fašističke Nemačke. Okupacija je trajala do oslobođenja u oktobru 1944. godine kojeg su donele partizanske jedinice i Crvena armija. U ovom ratu Železnik je dao 53 žrtve iz redova NOB-a, 17 iz Ravnogorskog pokreta, jednog u vojsci Kraljevine Jugoslavije, dok su 4 meštana streljana nakon završetka rata.

U ratu u bivšoj Jugoslaviji 1991-1995. godine koji je vodio na prostoru bivše SFRJ i za vreme vazdušnih udara NATO snaga na SR Jugoslaviju 1999. poginulo je osmoro stanovnika.

Demografija

• 1530 - 14
• 1536 - 23
• 1560 - 19
• 1780 - 20
• 1820 - 67
• 1830 - 84
• 1866 - 116
• 1900 - 198
• 1914 - 250

BROJ STANOVNIKA PO GODINAMA

• 1900 - 1 562
• 1921. - 1 987
• 1961. - 10 727
• 1971. - 16 912
• 1981. - 19 731
• 2002. - 20 003

Reference

• Mala prosvetina enciklopedija, izdanje (1985); Prosveta; ISBN 86-07-00001-2
• Jovan Đ. Marković (1990): Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije; Svjetlost-Sarajevo; ISBN 86-01-02651-6

Vanjske veze

Železnik na Wikimedijinoj ostavi

• Satelitski snimak Železnika
• Železnik
• Sajt o Železniku